W myśl tradycji greckiej sztuka teatralna była przede wszystkim dziełem jej autora, aktor zaś pełnił jedynie
role przekaźnika literackich treści. O tym nurcie teatru antycznego, gdzie w centrum uwagi stał aktor, wiemy
niewiele. Nikt się wówczas nie trudził prowadzeniem kronik życia teatralnego. Mamy zaledwie ułamkowe portrety
takich postaci jak Saunio, któremu błazeński talent ocalił życie.
Floralia, święto wiosny możemy porównywać do dzisiejszych festiwali typu "off". Są świadectwa, że podczas Ludi
Florales aktorzy grywali sztuczki o tematyce erotycznej, nie sposób jednak dokonać dziś ich rekonstrukcji. W
okresie Cesarstwa coraz większe znaczenie zyskiwali: mim farsowy (mimus) i baletowy (pantomimus).
Mim wcale nie był niemy; używano tego słowa na określenie komicznych dialogów (już z udziałem kobiet), nie
kwalifikujących się do żadnego z tradycyjnych gatunków. W pantomimie występował zazwyczaj jeden aktor
wykonujący wszystkie taneczne (nieme) role oraz chór. Forma ta wywodzi się prostej linii od najstarszych
greckich tragedii, gdzie trzech wykonawców wystarczało do odegrania wszystkich ról.
Wiedzę o pantomimie zawdzięczamy głównie greckiemu satyrykowi Lukianowi z syryjskich Samosat, tworzącemu w
latach 120- 180 n.e. Wykpiwa on groteskową przesadność tragedii: watowe kostiumy, rozdziawione gęby masek i
krępujące ruchy koturny. Twierdzi, że za cały talent wystarczy tu mocny głos.
O wiele wyżej stawia walory sceniczne aktora pantomimu, które wyrażają się w tańcu do akompaniamentu pieśni
chóru.
Przytacza też anegdotę o jednym z filozofów - cyników z czasów Nerona, który oskarżał mistrza pantomimu, że
podpiera swą sztukę bogactwem zewnętrznej oprawy: kostiumami, maskami, śpiewami, muzyką na instrumenty dęte i
perkusyjne. W odpowiedzi słynny tancerz wykonał przed nim popis bez żadnych dodatków. Pokazał na scenie znana
historię o tym jak wszystkowidzący Helios zaprowadził Hefajstosa w miejsce, gdzie pozamałżeńskim igraszkom z
Aresem oddawała się Afrodyta. Rozgniewany bóg ognia schwytał ich w sieć pułapkę. Wstyd Afrodyty i strach Aresa
zostały tak przekonująco oddane gestem i ruchem, że filozof rzekł: "słyszę twą sztukę, nie tylko ją widzę, bo
potrafisz przemawiać rękami".
Z tego samego okresu pochodzi ułamek greckiego mimu znaleziony w Egipcie. Jest to jedyny z antycznych tekstów,
który mógł być (choć nie musiał) napisany dla kobiety aktorki, przy czym rolę żeńską był zdolny zagrać mężczyzna
w przebraniu.
Mimus ów składa się z kwestii heroiny; występuje nim kilku niemych komparsów w pomniejszych rolach. Monolog
kobiety przerywany jest pauzami po końcu każdej sceny, najwyraźniej przeznaczonymi do wypełnienia muzyką.
Niewiasta zakochuje się w niewolniku, a odkrywszy, że ten kocha młodą niewolnicę, doprowadza do skrytobójczej
śmierci obojga. Domniemane zwłoki zostają wniesione na sceną. Po lamencie nad ciałem ukochanego bohaterka
postanawia utopić smutek w winie i powraca w towarzystwie innego, na wpół nagiego niewolnika (ten szczegół
sugeruje użycie arystofanejskiego kostiumu z fallusem). Następnie dama szykując ucztę spiskuje z pasożytem (typ
żarłocznego błazna w masce) - przy okazji chce bowiem otruć męża. Na scenie pojawia się trzeci trup. Mrugając
porozumiewawczo do wspólników, wdowa wybucha fałszywym szlochem. W tym momencie jeden z trupów ożywa...i tu
papirus się urywa.
Sądząc z powyższego, łatwo pojąć, czemu mim wzbudzał oburzenie moralistów. Mimowie od początku mieli u
historyków złą prasę. A to dlatego że głównymi źródłami wiedzy o nich są ustawy ograniczające wolność zgromadzeń
z powodu teatru, wzmianki biografów o homoseksualnych romansach cesarzy z aktorami oraz programowa krytyka ze
strony chrześcijan. Ci ostatni nie mogli zrozumieć, jak mimowie mają czelność kpić ze swych własnych pogańskich
bóstw i ostro zareagowali, gdy na atak zostały narażone ich rytuały religijne. Dotarła do naszych czasów
wzmianka o sztuce, w której naśmiewano się ze spóźnionego chrztu chorego na marach, drżącego o swe zbawienie.
Należy wziąć pod uwagę fakt, że jeżeli podobne obscena były możliwe, musiały istnieć przyjazne im środowiska,
gdzie ceniono wolność słowa. Teatr "aktorocentryczny" mógł sobie pozwolić na omijanie cenzury. Teatr słowa -
zdecydowanie nie.
Centralny ośrodek kultury grecko-rzymskiej u schyłku cesarstwa przeniósł się do Bizancjum. Tu właśnie teatr
bronił się najskuteczniej. Na bizantyjskich plakietkach z 517 r. widzimy przedstawienia czwórki mimów i trzech
tragików. Wśród mimów wyobrażeni zostali kobieta i garbus oraz kobieta i mężczyzna w długich szatach
personifikujący kapłanów. Wydaje się, że zwyczajem mimów było golenie głów. Aktorzy tragiczni w swych
kostiumach, maskach i na koturnach przedstawieni są prawdopodobnie w scenie z Fedry.
Z punktu widzenia Kościoła teatr był nie tylko źródłem rozpusty i bluźnierstwa, ale i bastionem wrogiej religii.
Pod koniec VII wieku Kościół zakazał:
"tańców i misteriów przedstawianych przez mężczyzn i kobiety wedle starego obyczaju obcego duchowi
chrześcijańskiemu. Żadnemu mężczyźnie nie wolno przebierać się w kobiece szaty ani białogłowie oblekać [w to],
co przynależy mężczyźnie. Nikt nie ma wdziewać masek komicznych, satyrowych ni tragicznych. Zakazuje się wzywać
obrzydłego imienia "Dionizosa", czy to przy winobraniu, czy przy święcie młodego wina."
Wykaz utworów i autorów:
1. Liwiusz Andronikus, Lucius Livius Andronicus (ok 284 p.n.e.-ok 204 p.n.e.): 3 tytuły i 6 wersów komedii, 9 tytułów i 41 wersów tragedii
2. Plaut , Titus Maccius Plautus (250 p.n.e.- ok 184 p.n.e): Amfitrion (Amphitruo), Bracia (Menaechmi), Epidikus (Epidicus), Jeńcy (Captivi), Komedia ośla (Asinaria), Komedia skrzynkowa (Cistellaria), Krętacz (Pseudolus), Kupiec (Mercator), Panna młoda (Casina), Pers (Persa), Punijczyk (Poenulus), Siostry (Bacchides), Skarb (Aulularia), Strachy (Mostellaria), Trzy grosze (Trinummus), Wołek zbożowy (Curculio), Żołnierz samochwał (Miles Gloriosus)
3. Terencjusz , Publius Terentius Afer (ok.195 - ok.159 pne): Dziewczyna z Andrios (Andria), Teściowa (Hecyra), Sam sobie karzący (Heauton timorumenos), Eunuch (Eunuchus), Formion (Phormio), Bracia (Adelphoe)
4. Seneka Młodszy, Lucius Annaeus Seneca (Minor) (ok 5 p.n.e. - 65 n.e.): Herkules szalejący (Hercules Furens), Herkules etejski (Hercules Oetaeus), Trojanki (Troades), Fenicjanki (Phoenissae), Medea (Medea), Fedra (Phaedra), Edyp (Oedipus), Agamemnon (Agamemno), Tyestes (Thyestes), Oktawia (Octavia) Autorstwo tragedii Octavia jest kwestionowane. Pewne poszlaki wskazywać mogą, że powstała ona już po śmierci Nerona (a więc i Seneki).
5. Newiusz, Gnaeus Naevius (zm. ok 201 p.n.e.): 35 tytułów sztuk i około 140 fragmentów.
6. Enniusz, Quintus Ennius (239 p.n.e. - 169 p.n.e.): Zajmował się adaptacją licznych dramatów i komedii greckich, przeważnie z Eurypidesa.
7. Afraniusz, Lucius Afranius (II poł. II wieku p.n.e.): 40 tytułów sztuk i około 200 fragmentów.
8. Pakuwiusz , Marcus Pacuvius (ok 220 p.n.e.- ok 131 p.n.e.): 13 tytułów sztuk i trochę wersów.
9. Cecyliusz Stacjusz , Caecilius Statius (ok 220 p.n.e.- około 168 p.n.e.): Tytuły 42 komedii i nieliczne fragmenty.
10. Akcjusz , Lucius Accius - (170 p.n.e- ok 85 p.n.e.): 45 tytułów sztuk i drobne fragmenty.
Na podstawie:
1. David Wiles, Teatr w Rzymie i chrześcijańskiej Europie, w : Historia teatru , pod redakcją Johna Russella
Browna, Diogenes , Warszawa 1999
2. Wikipedia
3. Plaut - Mistrz konceptu
4. Plaut - Amfitrion
5. Żołnierz samochwał Plauta
6. Ewa Skwara, Historia komedii rzymskiej, Prószyński i S-ka 2001
|