Rok kalendarzowy
Minęło wiele setek lat zanim Rzymianie zaczęli posługiwać się kalendarzem słonecznym, na którym jest oparty kalendarz, jakim posługujemy się współcześnie. W międzyczasie wprowadzono wiele nieudolnych reform rachuby czasu, które postaram się Wam tutaj przybliżyć.

Pierwszy, jak podaje tradycja literacka, kalendarz rzymski składał się z dziesięciu miesięcy i miał tylko 304 dni. Był to tzw. rok Romulusowy. Pierwszym jego miesiącem był marzec - mensis Martius, ostatnim December. Wyjaśnia to zachowaną do dziś w wielu krajach nomenkaturę takich miesięcy jak: September, October, November i December, która została wyprowadzona od liczbników łacińskich: septem - siedem, octo - osiem, novem - dziewięć, decem - dziesięć. Ten pierwszy kalendarz rzymski sprawia badaczom wiele trudności, źródła podają bowiem sprzeczne informacje. I tak według niektórych miesiące: kwiecień, czerwiec, sierpień, wrzesień, listopad i grudzień liczyły po 30 dni; pozostałe po 31. Zupełnie inną informację podaje Plutarch, pisząc, że za Romulusa miesiące miały od 20 do 36 dni. Dodatkowo należy także uświadomić sobie fakt, iż istniały różnice regionalne na terenie Italii np. w Tuskulum październik liczył 32 dni, a w Arycji ten sam miesiąc miał ich aż 39*.

Tradycja mówi, iż dwa nowe miesiące do kalendarza rzymskiego dodał następca Romulusa - Numa Pompiliusz. Były to Styczeń (Ianuarius) i luty (Februarius). Reformę tę wspomina Liwiusz pisząc, że król podzielił rok na dwanaście miesięcy zgodnie z biegiem księżyca, uwzględniając lata przestępne. Mamy zatem potwierdzenie, iż podstawą drugiego kalendarza rzymskiego był rok księżycowy.

Według Makrobiusza** w kalendarzu Numy siedem miesięcy (styczeń, kwiecień, sierpień, wrzesień, listopad, grudzień) miały po 29 dni; cztery (marzec, maj, lipiec, październik) po 31, i luty 28 dni. Ten układ dni wiązał się z zabobonnością Rzymian, którzy unikali liczb parzystych jako niepomyślnych.
Tak wyglądający rok, mimo wprowadzenia dodatkowych miesięcy i dni, nadal nie zgadzał się z cyklem słonecznym.

Od 191 p.n.e. kapłani (pontifices) na mocy ustawy Maniusza Acyliusza Glabriona mieli prawo dodawać miesiące przestępne według własnego uznania. Ta dowolność, nie poparta żadnymi obliczeniami, bardzo szybko spowodowała jeszcze większy chaos i zamieszanie. Na przykład w 46 p.n.e. różnica między rokiem kalendarzowym a cyklem słonecznym wynosiła 90 dni, ponieważ od 56 roku p.n.e. do 46 p.n.e. nie wprowadzono w ogóle roku przestępnego. Pory roku nie pokrywały się z przypadającymi na nie miesiącami. Aby uporządkować kalendarz dodano wówczas trzy miesiące, zatem rok 46 p.n.e. liczył ich w sumie piętnaście. Takie zamieszanie w kalendarzu przypisuje się interwencji wpływowych jednostek. Na przykład Cyceron będąc namiestnikiem Cylicji prosił swego przyjaciela Attyka***, żeby użył swoich wpływów i zapobiegał wprowadzeniu przestępnego miesiąca w danym roku. O tak nietypowej prośbie decydowały osobiste interesy Cycerona, który pragnął jak najszybciej wrócić do Rzymu.

Nic więc dziwnego, że postanowiono uregulować kwestię rachuby czasu. Reformy podjął się i wprowadził w życie z dniem 1 stycznia 45 roku p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar. Przy pomocy Sozigenesa, matematyka i astronoma z Aleksandrii, ustalono rok obejmujący 365 i 1/4. Aby wyrównać rachunek, wprowadzono co cztery lata rok mający 366 dni, zwany rokiem przestępnym albo bisekstylnym (dwuszóstkowym). W roku przestępnym miesiąc Februarius (luty) był o jeden dzień dłuższy. Nie dodawano - jak obecnie - dnia oznaczonego jako 29, lecz powtarzano dzień 24 lutego. Według rachuby Rzymian 24 luty był dniem szóstym przed 1 marca, dlatego też dodatkowy powtórzony dzień 24 lutego nazywano bissextilis, a rok przestępny zyskał nazwę "bisekstylny".

Kalendarz juliański utrzymał się bardzo długo, może nadal byśmy się nim posługiwali, gdyby nie problem z ustalaniem dat Wielkanocy i związanych z nią ruchomych świąt kościelnych. O kalendarzu gregoriańskim jednak rozpisywać się już nie będę. Wróćmy do realiów rzymskich.

Jako początek ery przyjęto rok założenia Rzymu, ale Rzymianie mieli olbrzymi problem z ustaleniem tej daty. Dopiero uczony rzymski Marek Terencjusz Warron z Reate (116-27/26 p.n.e.) jako rok założenia Rzymu przyjął rok 753 p.n.e. (według naszych przeliczeń). Lata zatem liczono ab Urbe condita - od założenia miasta. Od wypędzenia królów z Rzymu popularnym zwyczajem, stosowanym zarówno w dokumentach, literaturze i na inskrypcjach, było określanie roku według urzędników sprawujących najwyższą władzę w danym okresie - czyli według nazwisk konsulów. Przy czym nie wyróżniano jednego z nich, lecz podawano nazwisko ich obu. W VI wieku opat Dionizjusz Exiguus wprowadził datowanie według nowej ery, od narodzin Chrystusa. Przyjęło się więc określenie czasu ante Christum natum - przed narodzeniem Chrystusa; i post Christum natum - po narodzeniu Chrystusa.

Miesiące
Przy okazji omawiania zmian w kalendarzu rzymskim wspominałam już o miesiącach. W tym miejscu postaram się usystematyzować tę wiedzę oraz wspomnę o reformach (udanych i tych nieudanych) ich nomenklatury, jakie miały miejsce po wprowadzeniu kalendarza juliańskiego.
W Rzymie nazwy pierwszych miesięcy były wyprowadzone od imion bogów, a w drugiej połowie nazwy miesięcy oznaczano po prostu ich kolejnością. Pomimo dodania dwóch miesięcy do kalendarza Romulusowego, nomenklatura ostatnich sześciu pozostała niezmieniona.

I. Styczeń - Ianuarius (29 dni) - miesiąc Janusa, boga wszelkiego początku
II. Luty - Februarius (28 dni) - miesiąc "oczyszczenia" od februum - oczyszczanie od zmazy, dokonywane podczas świąt Luperkaliów
III. Marzec - Martius (31 dni) - miesiąc Marsa, ojca Romulusa
IV. Kwiecień - Aprilis (30 dni) - miesiąc Wenus (gr. Aphrodite)
V. Maj - Maius (31 dni) - miesiąc Mai - bogini italskiej, lub Mai - matki Merkurego
VI. Czerwiec - Iunius (30 dni) - miesiąc Junony
VII. Lipiec - Quinctilis (31 dni) - miesiąc piąty (quinque - pięć)
VIII. Sierpień - Sextilis (30 dni) - szósty (sex - sześć)
IX. Wrzesień - September (31 dni) - siódmy (septem - siedem)
X. Październik - October (30 dni) - ósmy (octo - osiem)
XI. Listopad - November (31 dni) - dziewiąty (novem - dziewięć)
XII. Grudzień - December (30 dni) - dziesiąty (decem - dziesięć)